व्रतबन्ध अर्थात् “उपनयन संस्कार” पूजा हिन्दू धर्मअनुसार विशेष महत्वको संस्कार हो, जसलाई “उपनयन संस्कार” पनि भनिन्छ। यो संस्कार बालकको बाल्यकाल समाप्त भई ब्रह्मचर्य आश्रममा प्रवेशको संकेत हो। यो पूजामा पुरोहितद्वारा वेद मन्त्र पाठ, यज्ञ र गायत्री मन्त्रको दीक्षा दिइन्छ। बालकले जनै धारण गर्दै धार्मिक जीवनको अभ्यास सुरू गर्छ। यसलाई शिक्षा र आत्मअनुशासनको प्रारम्भ मानिन्छ। परिवार, आफन्तजन र समाजको उपस्थितिमा यो पूजाले सांस्कृतिक एकता र धार्मिक चेतना सुदृढ बनाउँछ। व्रतबन्ध पूजाले बालकलाई जिम्मेवारी र धर्मको मार्गमा अगाडि बढ्न उत्प्रेरित गर्छ।
चुडाकर्म पूजा हिन्दू संस्कृतिमा बालकको पहिलो कपाल फाल्ने धार्मिक परम्परा हो। यो पूजालाई “मुंडन” वा “चूड़ाकर्म संस्कार” पनि भनिन्छ। छोराको पहिलो कपाल जन्म पछि १ वर्षदेखि ५ वर्षभित्रै शुभ साइतमा गुरु पुरोहितको विधिपूर्वक मन्त्र उच्चारण गर्दै फालिन्छ। यस पूजाले बालकको अशुद्धता हटाइ पवित्रता ल्याउने, बुद्धि विकास गराउने र दीर्घायुको कामना गर्ने विश्वास गरिन्छ। विशेष रूपमा पवित्र तीर्थस्थल वा आफ्नै घरमा विधिपूर्वक पूजन, हवन तथा देवता, पितृको आशीर्वाद लिएर यो संस्कार गरिन्छ। यस अवसरमा परिवार, आफन्तजन भेला भएर पूजामा सहभागी हुन्छन् र बालकलाई शुभाशीर्वाद दिन्छन्।
पाटन दरबार स्क्वायरमा अवस्थित एक ऐतिहासिक तथा धार्मिक दृष्टिले महत्वपूर्ण मन्दिर हो। ललितपुरको मुटुमा रहेको यो मन्दिर श्री ५ प्रताप मल्लले सन् १६३७ मा निर्माण गरेका थिए। शुद्ध पत्थरबाट निर्मित यस मन्दिरको वास्तुकला हिन्दु तथा मुघल शैलीको अद्भुत संयोजन हो, जुन नेपालमा दुर्लभ मानिन्छ।मन्दिरको मुख्य आकर्षण यसको तीन तल्ला संरचना हो।
नयाँ घरमा प्रवेश गर्नुअघि गरिने एक महत्वपूर्ण वैदिक अनुष्ठान हो। हिन्दू परम्परा अनुसार घर निर्माण, खरिद वा मर्मतपछिको प्रवेशलाई पवित्र र शुभ बनाउन यो पूजा गरिन्छ। वास्तु शास्त्र अनुसार घरमा बस्नुअघि गरिएको पूजा ग्रह–दोष हटाउने, शुभ ऊर्जा सक्रिय गर्ने र परिवारको सुख–शान्ति कायम गर्ने शक्तिशाली माध्यम हो। गृहप्रवेशको लागि शुभ मुहूर्त (लगन) ज्योतिष अनुसार तय गरिन्छ — प्रायः वसन्त ऋतु, मार्गशीर्ष, माघ वा वैशाखमा गृहप्रवेश उपयुक्त मानिन्छ।
यो पूजामा गणेश पूजा, वास्तु पूजन, कलश स्थापन नवग्रह पूजा र हवन/यज्ञ विशेष रूपमा गरिन्छ। पूजापछि घरका सबै कोठाहरूमा पवित्र धूप/दीप घुमाइन्छ जसले नकारात्मक ऊर्जा हटाउने विश्वास गरिन्छ। गृहदेवताको आह्वान, पितृहरूको स्मरण र सप्त नारीको स्वागत पनि यो पूजामा गरिन्छ। धार्मिक रूपमा शुद्धीकरणपछि मात्र घरमा स्थायी रूपमा प्रवेश गर्नु शुभ मानिन्छ।
सन्तान गोपाल मन्त्र पूजा विशेषगरी सन्तान प्राप्तिको कामना, गर्भधारणमा समस्या, बारम्बार गर्भपतन वा सन्तान अस्वस्थ रहने समस्याको समाधान गर्न गरिन्छ। यो पूजा भगवान् श्रीकृष्णको बालरूप “बाल गोपाल” को आराधनाबाट प्रेरित हो। वैदिक शास्त्र अनुसार जसको कुण्डलीमा सन्तान भाव कमजोर, पुत्र दोष वा ग्रहदोष जस्तै पापग्रहहरूको दृष्टि परेको छ, उनीहरूले सन्तान सुखमा बाधा भोग्नुपर्छ। यस्तो अवस्थामा बाल गोपालको आराधना अत्यन्त फलदायी मानिन्छ। यो पूजा श्रीकृष्णको स्नेह, ममता र पालन–पोषण सम्बन्धी शक्तिलाई जागृत गर्ने प्रक्रिया हो। यो पूजा विधिपूर्वक गरिएमा सन्तानको जन्म मात्र होइन, सन्तानको दीर्घायु, स्वास्थ्य र सुखद बाल्यकालको प्राप्ति हुन्छ। नियमित रूपमा सन्तान गोपाल मन्त्रको जपले गर्भ सम्बन्धी दोष हटाउँछ र मातृत्व–पितृत्वको अनुभूति दिलाउँछ।
सन्तान गोपाल मन्त्र पूजा विशेषगरी सन्तान प्राप्तिको कामना, गर्भधारणमा समस्या, बारम्बार गर्भपतन वा सन्तान अस्वस्थ रहने समस्याको समाधान गर्न गरिन्छ। यो पूजा भगवान् श्रीकृष्णको बालरूप “बाल गोपाल” को आराधनाबाट प्रेरित हो। वैदिक शास्त्र अनुसार जसको कुण्डलीमा सन्तान भाव कमजोर, पुत्र दोष वा ग्रहदोष जस्तै पापग्रहहरूको दृष्टि परेको छ, उनीहरूले सन्तान सुखमा बाधा भोग्नुपर्छ। यस्तो अवस्थामा बाल गोपालको आराधना अत्यन्त फलदायी मानिन्छ। यो पूजा श्रीकृष्णको स्नेह, ममता र पालन–पोषण सम्बन्धी शक्तिलाई जागृत गर्ने प्रक्रिया हो। यो पूजा विधिपूर्वक गरिएमा सन्तानको जन्म मात्र होइन, सन्तानको दीर्घायु, स्वास्थ्य र सुखद बाल्यकालको प्राप्ति हुन्छ। नियमित रूपमा सन्तान गोपाल मन्त्रको जपले गर्भ सम्बन्धी दोष हटाउँछ र मातृत्व–पितृत्वको अनुभूति दिलाउँछ।